کتاب شناسی یک مغز بزرگ

آثار و مؤلفات شیخ الرئیس ابوعلی سینا به مانند آثار و مؤلفات رازی از دویست متجاوز است. تمام این آثار از بوعلی نیست بلکه تعداد زیادی از آن ها منسوب به وی می باشد. القفطی در «اخبارالعلماء باخبارالحکماء» تعداد آثار شیخ را بالغ بر چهل و ابن ابی اصیبعه قریب صد اثر و پس از این دو بعضی از مورخان و صاحبان تراجم احوال با اضافاتی آثار شیخ را در کتب خود آورده اند. از متأخران شادروان استاد سعید نفیسی در رساله «پورسینا» تعداد آثار شیخ را (چه منسوب و چه منصوص و مسلم) 452 و آقای دکتر یحیی مهدوی در تألیف خود به نام «فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا» 242 و آقای دکتر ذبیح الله صفا در مجلد اول جشن نامه ابن سینا 238 آورده اند. مرحوم سعید نفیسی در مبحث سوم در باره مؤلفات ابن سینا در کتاب «پورسینا» متذکر گردیده است که : «فهرست کتب و رسائلی که به زبان فارسی و عربی از او مانده یا منسوب به اوست در ذیل خواهد آمد. در برابر هر کتاب و رساله ای که نسخه از آن موجود است علامت (+) گذاشته شده. ممکن است در این فهرست برخی نام ها تکرار نام دیگری باشد و یا یک کتاب یا رساله ای را بدو نام ذکر کرده باشند. اما درباره کتب و رسائلی که نسخه ای از آن ها معروف نیست، تحقیق در این زمینه ممکن نشده است. در این فهرست در نام کتاب ها و رسائل رعایت ترتیب حروف هجا را کرده ام» مرحوم نفیسی تعداد جمیع آثار وی را اعم از پارسی و تازی چه مسلم و چه منسوب و مشکوک قریب 479 متذکر گردیده است و این رقم صحیح به نظر نمی رسد.
تعداد آثار پارسی ابن سینا آن چه که از شیخ و منسوب به وی است بیست و سه (یا بیشتر) و آن چه که به زبان عربی است قریب 215 (و در بعضی فهرست ها بیشتر از این رقم) می باشد.
تعداد مؤلفات و اثار عربی شیخ که چاپ شده بالغ بر چهل (در بعضی فهرست ها بیشتر) و تعداد آثار شیخ که به زبان پارسی چاپ شده است قریب پانزده می باشد. ارقام و اعداد بالا طبق کتب مورخان و مؤلفان چه از متقدمان و چه از متأخران اقتباس گردیده و امکان دارد نامرتب و ناصیحح باشد و باز احتمال دارد اثر یا آثاری از قلم افتاده و یا آن که مکرر آمده و یا آن که اثر یا آثاری در بعضی کتاب خانه ها موجود و یا به چاپ رسیده و در صورت های بالا نیامده باشد. اکنون فهرست وار آثار طبی شیخ را از نظر خوانندگان می گذارنیم و ضمناً متذکر می گردیم که کوشش شده است تا آن جا که مقدور بوده فهرست جامعی تهیه گردد.
در کتاب خانه ملی ملک یکصد و پنج نسخه خطی از آثار شیخ موجود است که قدیمی ترین آن ها هفت عدد از این آثار مربوط به قرن هفتم است. در پشت جلد چنین چاپ شده است: «فهرست نسخ خطی آثار شیخ الرئیس ابوعلی سینا موجود در کتاب خانه ملی ملک موقوفه آستان قدس رضوی که به نمایش گذاشته شده و مشتمل است بر یکصد و پنج رساله غیر مکرر در هفتاد و دو مجلد، به تاریخ شنبه یازدهم اردیبهشت 1333».
به هر حال آثار و مؤلفات طبی که از شیخ در صفحات آتی خواهد آمد، عموماً به زبان عربی است. تعدادی از آن ها که به پارسی است ضمن آن اثر تذکر داده شده است.
1- الادویه القلبیه - چنان که از اسم آن مستفاد می گردد، درباره داروهای قلبی است. نسخ متعدد از آن در اغلب کتاب خانه ها موجود و در نوزده فصل و مشتمل بر روح و انفعالات و حالات نفسانی و داروهای مفرح قلب و موارد استعمال آن ها و داروهای قلبی مفرد و مرکب و خواص آن ها در بیماری های قلب می باشد.
این کتاب و ترجمه ی آن به ترکی به سال 1937 و ترجمه لاتینی آن به سال 1482 میلادی توسط آرنالودودوویلانوا (Arnalolo de Villa noua) تحت عنوان - Princips Avicannac de Corde ejusque facultatibus libellus بعمل آمده. ایضاً به نام «De medicinis Cordialibus» و یا «Medicamenta Cordialis» آمده است که ترجمه آن ها در اغلب کتاب خانه ها موجود است. ترجمه اردوی ادویه قلبیه توسط شفاء الملک حکیم عبداللطیف به سال 1956 میلادی در کلکته تحت عنوان «کتاب الادویه القلبیه» تصنیف معلم ثالث الشیخ الرئیسی ابوعلی بن عبدالله بن سینا در 123 صفحه قطع رقعی کوچک و چاپ سربی انتشار یافته است.
2- الارجوزه فی الطب (فی حفظ الصحه) چنان که از عنوان این رساله مستفاد می گردد در بهداشت است.
ابتدا:
اسمع جمیع وصیتی و اعمل بها
فالطب مجموع بنص کلامی
آخر:
فالعقد تبدیل المزاج وحله
یشفی المریض به و بالا وهام
نسخ متعدد از آن در کتاب خانه های عالم موجود است و از مؤلفات مسلم ابن سیناست.
3- الارجوزه فی الطب (فی الفصول الاربعه) که ابتدای آن چنین است:
یقول راجی عفوه ابن سینا
و لم یزل بالله مستغینا
یا سائلی عن صحه الاجساد
اسمع صحیح الطب بالارشاد
آخر آن بدین نحو ختم می شود: محمدواله و عتره و القائمین بعده بسنه. این ارجوزه نیز از آثار مسلم ابن سینا و در بعضی کتاب خانه های دنیا موجود است.
4- الارجوزه فی الطب - چنان که از اسم کتاب مستفاد می گردد این ارجوزه در علم پزشکی است.
ابتدا:
الحمدالله الملیک الواحد - رب السموات العلی الماجد
الطب حفظ صحه برء مرض
من سبب فی بدن منذ عرض
انتها:
و قد فرغت من جمیع العمل
والان اقطع به قول مکمل
نسخ متعدد از آن در اغلب کتاب خانه ها موجود است. این ارجوزه در سال 1829 میلادی در کلکته توسط عبدالمجید و به سال 1261 قمری در لکنهو با شرح ابن رشد به چاپ رسیده است. ترجمه لاتینی آن با شرح ابن رشد به سال 1485 میلادی توسط:
Armegandus Blasii de Motepesulano
تحت عنوان :
«Cantica Avicenne cum comento Averrois translata ex arabico in latinus»
در ونیز (ایتالیا) به چاپ رسیده است.
ایضاً ترجمه لاتینی آن به سال 1556 توسط ژان هرواگیوس(1) در بال (سوئیس) که توسط آندرا آلپاگوس بلونیزیس (2) و به سال های 1562 و 1609 توسط آپود ژونتاس(3) و به سال 1630 توسط ژان فوشه (به شعر) در شهر نیم (4) (فرانسه) و به سال 1649 توسط آنتونیوس دوزینگیوس (5) به چاپ رسیده است.
این ارجوزه به سال 1956 تحت عنوان : Cantica Avicennae یا Poeme de la Medecine توسط آقای هانری ژائیه (6) استاد دانشکده ی پزشکی الجزائر و عبدالقادرنورالدین استاد لیسه فرانسه و مسلمان (7) دانشگاه الجزائر به قطع خشتی بزرگ ضمن مجموعه عربی به چاپ رسیده است.
کتاب بالا مشتمل بر یک مقدمه به زبان فرانسوی و عربی و فهرست مآخذ و نسخی که ارجوزه از روی آن ها تهیه گردیده با توضیحاتی درباره نظرات طبی ابن سینا مأخوذ از کتاب بالا بانضمام دو گراور از خط شیخ می باشد که جمعاً 26 صفحه است.
اما متن ارجوزه مشتمل بر 1326 بیت عربی است که در برابر هر بیت ترجمه فرانسوی آن آمده است. مترجمان ارجوزه ابیات آن را تقسیم بندی نموده و هر بیت یا ابیاتی که در هر موضوع بوده عنوان هائی برای آن ها قائل گردیده به مانند تفسیر طب، تقسیم طب، امور طبیعی، مزاج و امثال آنها. تعداد صفحات این قسمت 99 می باشد. در دنباله این قسمت ترجمه لاتینی که توسط ژراردو کرمن به عمل آمد و به سال 1556 در شهر بال (سوئیس) توسط ژان هروا گیوس به نام Cantica به چاپ رسیده، ضمیمه شده که در 83 صفحه است. مؤلفان در دنباله آن نکات انتقادی و اختلاف نسخ را آورده و در انتهای کتاب فهرست لغات و اصطلاحات می باشد. جمعاً کتاب در 221 صفحه است.
این ارجوزه با زحماتی که مؤلفان برای تشریح و توضیح مفاد آن بکار برده اند بسیار عالمانه و از آثار نفیسی است که در این دوران به چاپ رسیده است و شرح جامع و کامل از ارجوزه شیخ می باشد.
5- الارجوزه فی الطب - این ارجوزه به نام های «الفیه الطبیه» یا «ارجوزه السینائیه» مشهور و به عربی است و بیشتر به نظر می آید منسوب به شیخ باشد. نام آن در بعضی فهرست ها آمده است.
6- الارجوزه فی التشریح.
ابتدا:
الحمدالله معل العلل
و خالق الخلق القدیم الازلی
7- الارجوزه فی المجربات.
ابتدا:
بدأت بسم الله فی نظم حسن
اذ کرما جربت فی طول الزمن
انتها :
ما حرکت ریح به بحر موجا
و ما سرت راعیه و هوجا
نسخ آن در کتاب خانه های پاریس و بریتیش میوزیوم و چند کتابخانه دیگر موجود است. این نسخه ارجوزه از شیخ و نسبت آن ها به وی مسلم می باشد.
8- الارجوزه فی وصایا ابقراط - چنان که از اسم کتاب مستفاد می گردد، در باب وصایای بقراط (آئین و سنت پزشکی) است. نسخ آن در کتاب خانه های برلین و بریتیش میوزیوم موجود است.
9- ارجوزه فی الوصایا (نصایح طبی منظوم) - این کتاب نیز به مانند ارجوزه قبلی در پند و اندرز طبی است. نسخ متعدد از آن در کتاب خانه های برلین و چند کتاب خانه دیگر موجود است.
غیر از ارجوزه های مذکور در بالا در فهرست ها ارجوزه هائی به نامهای: الف) - الارجوزه فی الباه (یا در باب قوه باه)؛ ب) ایضاً الارجوزه فی الفصول الاربعه (در چهار فصل)؛ ج) الارجوزه المجربات فی الطب؛ د) الارجوزه فی الوصایا الطبیعه نیز آمده، که از آن ها نیز نسخی در کتاب خانه ها موجود است، که یا یکی از ارجوزه های بالاست که به نام های مذکور در فهرست ها آمده و یا آن که نساخ و کتاب به میل خود بدان ها نام گذاری کرده و یا آن که مؤلفان آن ها غیر از شیخ می باشند که خواسته اند بدین ترتیب آن ها را ضمن آثار شیخ بیاورند.
10- الاغذیه و الادویه (رساله فی...) - چنان که از اسم آن مستفاد می گردد در باب غذاها و داروهاست. نسخه خطی از آن در کتاب خانه اسلامبول موجود است و به نظر می رسد منسوب به شیخ باشد.
11- الاقرابادین - این رساله که به زبان تازی است، در بعضی از فهرست ها ضمن کتب تألیفی شیخ آمده و به نظر مشکوک می رسد.
12- الباه (رساله فی ...) (مساله طبیه) - این رساله به زبان عربی و چنان که از عنوان آن پیداست در موضوع باه می باشد. این رساله را شیخ بر حسب درخواست یکی از بزرگان (ابوسهل حمدوی؟) تألیف کرده است، که در آن از نیروی باه و ضعف و شدت آن در سنین مختلف آدمی و داروهای مبهی و خلاصه در مقوله باه می باشد. نسخ خطی آن در بعضی کتاب خانه های جهان و تهران موجود است.
13- البول - این رساله که به عربی است در بعضی فهرست به مانند کتاب بر کلمن ضمن آثار شیخ آمده و به نظر مشکوک می رسد.
14- تخلیط الاغذیه (رساله فی...) - این رساله به زبان عربی و به نظر مشکوک می رسد و نام آن در فهرست کتاب خانه رامپور (هندوستان) آمده است.
15- تدبیر سیلان المنی - رساله ای است مختصر به عربی که در باب تدبیر در مورد سیلان منی و انتساب آن به شیخ مسلم است. نسخه ای از آن در کتاب خانه های اسلامبول موجود است.
16- تدبیر المسافرین (رساله فی...) این رساله به عربی و در باب تدبیر و دقت و عمل طبی و بهداشتی مسافران می باشد. باید دانست این قبیل رسالات در پزشکی اسلامی از پزشکان اسلامی فراوان دیده می شود، که در آن دستورهائی طبی به مسافران در موقع گرما و سرما و برف و آفتاب و باران و مراقبت از چشم و گوش و دردهای دست و پا و امثال آن می باشد. نسخ متعدد از آن در کتاب خانه های دنیا و تهران موجود و انتساب آن به شیخ مسلم است.
17- تشریح الوجود (تشریح الاعضاء - حقائق انسانیه) - این رساله که به پارسی است در بعضی فهرست ها به مانند قنواتی آمده که بیشتر به نظر می رسد مشکوک باشد. ابتداء آن بدین نحو است: بدان که ایزد عزوجل هست مطلق است و واجب. و معنی واجب آن باشد که به خود قائم باشد نه به چیزی دیگر. و هر چه به جز خواست خداست ممکن است. و معنی ممکن آن باشد که او بدیگری قائم باشد....
آخر آن چنین است: یعنی چون بازرگان به تجارت رود چون به نهایت منزلی رسد تجارت آغاز کند. چون مایه تمام صرف کرد هرآینه عزم بازگشتن کند. اگر بدان منزل برسد که بضاعت آن جا برده است... از آن چه رای این ضعیف بود و ادراک وی این قدر افتاد که لایعلم الغیب الاالله و این قدر دانستن واجب است بر همه کس علم بالصواب. از این رساله در بعضی کتاب خانه های عالم نسخی موجود باشد.
18- جودیه (رساله ....) - یا محمودیه یا جمودیه - این رساله به زبان پارسی و منسوب به ابن سیناست. رساله ای است مختصر در چند باب که مشتمل بر علاج چشم و علاج درد دندان و درد معده و بیان قی آمدن و دفع کرم ها و کرم کدو و قولنج و خون شکم و تب و خارش اندام و گشادن آواز و مار گزیده و کیک زده و دفع موش و موریختگی و بیرون آمدن مقعد و بواسیر و آماس و درد خایه و بیان قوت باه و دفع استسقاء و گشودن حیض و دفع خون آمدن از زنان و درد پشت و دفع مگس می باشد.
یک نسخه خطی از این رساله ضمن کتب اهدائی مرحوم سید محمد مشکوه به دانشگاه تهران در مجموعه ای خطی مشتمل بر چهل و سه رساله می باشد که سی و ششمین آن همین رساله جودیه در چهار صفحه و چند سطر است که به سال 1071 هجری استنساخ شده موجود و به سال 1330 شمسی از طرف انجمن آثار ملی به شماره [10] توسط نگارنده یا مقدمه و حواشی و تصحیح در نود و چهار صفحه به قطع رقعی به چاپ رسیده است. فهرست مندرجات آن به قرار زیر می باشد.
مقدمه، قسمت اول پزشکی یونان و انتقال آن به ایران، قسمت دوم ترجمه و تألیف کتب طبی، قسمت سوم اختصاصات پزشکی ایرانی اسلامی، قسمت چهارم ابن سینا، قسمت پنجم نتیجه زحمات و نبوغ پزشکان اسلامی بالاخص ایرانیان به عالم طب، قسمت ششم بحث و تحقیق در رساله جودیه و هشت باب از اصل رساله با فهرست های مختلف.
به هر حال چنان که آمده این رساله منسوب به شیخ و به نظر اینجانب مشکوک است. اما در آن بعضی مطالبی است که نسبتاً ارزنده می باشد، خواه از شیخ یا از دیگری باشد.
ابتدا:
«... اما بدان ای عزیز که این رساله ای است بر سبیل ایجاز و اختصار به غایت فوائد مسمی به جودیه که افضل الحکماء ابوعلی سینا جهت سلطان محمود انشاء نموده است و در مطالعه این نسخه انواع فوائد حاصل آید انشاءالله تعالی».
بدان که جمع علت ها از خوردن بسیار و گفتن بسیار و خفتن بسیار و مجامعت بسیار پدید آید».
انتها:
«دفع مگس - بیخ نرگس با رزنیخ بکوبید و به آب بیامیزد و در خانه بیفشاند بگریزند و همه بمیرند. بدان که هر که به عرق پیکان تیر آب دهد بهر که زند در حال بمیرد و بلاشک بدین قدر اختصار افتاد و الله اعلم به حقایق الامور».
19- الحزن و اسبابه (رساله فی ...) - این رساله به عربی و نسخ فراوان از آن در کتاب خانه های جهان یافت می شود و چنان که از عنوان آن مستفاد می گردد درباره حزن و علل آن و از آثار مسلم شیخ است. این کتاب به سال 1937 میلادی در اسلامبول و ایضاً توسط M Hazmi Tura به ترکی ترجمه شده است.
20- حفظ الصحه (رساله فی ... یا مقاله ی فی ...) - این رساله به عربی و در باب بهداشت است و از آن نسخ فراوان در کتاب خانه های دنیا و تهران (کتاب خانه ی مجلس) موجود است.
این رساله در سیزده فصل می باشد که مشتمل بر ذکر کیفیات و اعتدال و بدن های مختلف و احتیاج آن ها به بهداشت و تدابیر روزانه و مسواک و ورزش و حمام و منافع و مضار شراب و دستور خواب و فصد و حجامت و مسهل و استفراغ و امثال آن ها و از آثار مسلم شیخ است.
21- حواشی قانون
22- خصب البدن (مقاله فی ...) - این رساله به عربی و چنان که از اسم آن مستفاد می گردد درباره تر و تازگی بدن است. از این رساله در کتاب خانه ایاصوفیه اسلامبول موجود و از آثار مسلم شیخ است.
23- فی الخمر (خطبه ...، الخمر) - این رساله به عربی و درباره شراب می باشد. از این رساله نسخی چند در کتاب خانه های جهان و تهران موجود است و به نظر می آید منسوب به شیخ باشد و نه مسلم.
24- خواص شراب - این رساله منصوب به ابن سیناست.
25- دستور طبی - این رساله به عربی و مشتمل بر پنج فصل (در بعضی نسخ شش فصل) و موضوع آن دستورهای طبی است. نسخ متعدد از آن در کتابخانه های دنیا و در ایران در کتابخانه ی ملی ملک و کتابخانه مشهد و از آثار مسلم شیخ است.
ابتدا:
«... فاول مایجب علی الطبیب ان یبدأ به هو معرفه العله بجنسها و نوعها و مقدارها فی نوعها و هذالاسبیل الی معرفته بالتجربه بل بالقیاس، و التجربه تنفع فی سرعه وجود القیاس علیه...»
انتها:
«... فهذا ما عندی من التدبیر یقابل بالکنت المصنفه فی هذا لباب فان تطابقت الشهادت به علیه استعمل و ان خالقته ترک الی التدبیر الاصوب. والله المیسر».
26- دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه بتدارک انواع خطاء التدبیر (کتاب فی...) - تدارک الخطا الواقع فی التدبیر الطبی - رفع المضار الکلیه...
این کتاب را شیخ برای ابوالحسن احمد بن محمد السهلی وزیر دانش دوست علی بن مأمون خوارزمشاه نوشته و به عربی است.
این کتاب یکی از آثار مهم و بدیع شیخ می باشد که وی با تألیف آن فن مخصوصی در پزشکی وارد کرده است. تاریخ تصنیف آن بین سال های 392 و 403 هجری می باشد.
کتاب مشتمل بر هفت مقاله است بدین شرح:
1) فی تعدید انواع الخطاء؛
2) فی الهوا؛
3) فی الحمام؛
4) فی الطعام؛
5) فی الماء و المشروبات؛
6) فی الحرکات؛
7) فی امر الاستفراغ.
ابتدا: .... و بعد فان الشیخ اباالحسن احمد بن محمد السهلی من عرف بعلوالهمه و شرف الا رومه و .... امرنی ان اعمل کتابی فی دفع المضار الکلیه للابدان الانسانیه.
انتها: ... و اما منع الاسهال او تدبیر من لم یسهل فهو مکتوب فی الکتب و لکن هذا کاف فی غرضنا و الحمدالله ....
نسخ خطی متعدد از آن در کتابخانه های جهان و ایران موجود است.
این کتاب به سال 1305 هجری قمری در قاهره در مطبعه بولاق به چاپ رسیده که در حاشیه آن کتاب «منافع الاغذیه و دفع مضارها» تألیف محمد زکریای رازی است.
ترجمه فارسی از آن در کتاب خانه بریتانیا و ایضاً ترجمه دیگری به فارسی تحت عنوان «موجز عظیم النفع» چاپ دهلی به سال 1310 توسط شیخ حسین الجابر الانصاری می باشد. ایضاً به لاتینی توسط آندرا آلپاگو (Andrea Alpago) تحت عنوان «Avicennae philiosophi praeclarissimi, Libellus de removendis nocumentis, quae accidunt in regimine sanitatis»
به عمل آمده و به سال 1547 در ونیز (ایتالیا) به چاپ رسیده است.
27- دفع الغم من الموت (عدم الخوف عن الموت - لامخافه من الموت - حقیقه الموت) - این رساله به عربی می باشد که در بعضی کتاب خانه های جهان موجود و منسوب به شیخ است.
28- دفع الغم و الهم - چنان که از عنوان آن مستفاد می گردد درباره دفع غم و هم می باشد. این رساله به زبان عربی و یکی دو نسخه از آن در جهان موجود و منسوب به شیخ الرئیس است.
29- دفع الهم عند وقوع الموت (یا دفع الغم عند وقوع الموت یا اشفاء من خوف الموت یا رساله فی دفع الغم من الموت) که از رسالات مشکوکی است که به شیخ نسبت داده شده و به نظر می رسد همان رساله بیست و هشت باشد.
30. الرد علی کتاب ابی الفرج ابن الطیب (رساله فی ....) - رساله مزبور بر رد ابوالفرج ابن الطیب جاثلیق و موسوم به «القوی الطبیعیه» یا «القوی الاربعه» است.
در این کتاب شیخ بر اقوال ابو الفرج ایراداتی کرده و به صورت «قوله» و« نقول» مطالب را بیان داشته است.
نسخ متعدد از آن در کتابخانه های جهان و ایران موجود است. رساله به زبان عربی است.
ابتدا : انه قد کان یقع الینا کتب یعملها الشیخ ابوالفرج ابن الطیب ادام الله عزه، فی الطب و نجدها صحیحه مرضیه به خلاف تصانیفه فی المنطق و الطبیعیات ....
انتها: .... و البیان الثالث الی آخر الفصل، .... فلنذکر هذالقدر.
31- الرد علی مقاله الشیخ ابی الفرج ابن ابی سیعد الیمامی - ایضاً تحت عنوان: «رساله کتب ها الشیخ الرئیس ابوعلی ابن سینا الی الشیخ ابی الفرج ابن ابی سعید الیمامی فی مسأله طبیه دارات بینهما» آمده است.
این رساله به عربی است که در آن شیخ یکایک اقوال ابوالفرج را رد کرده و ضمن رساله آراء رازی را نیز آورده است.
نسخ متعدد از آن در کتابخانه های جهان و ایران موجود است. نسخه ای از آن را در کتاب خانه ملک دیده ام.
32. رساله قلبیه - یک نسخه از این رساله را در کتابخانه ملی ملک دیده ام به نظر نمی رسد مسلماً متعلق به شیخ باشد. (محتمل است ترجمه ادویه قلبیه باشد؟)
33. السکنجبین (رساله فی ...) - ایضاً تحت عنوان:
«منافع الشراب المسمی سکنجبین - این رساله به عربی و در باب منافع سکنجبین می باشد.
نسخ خطی آن در اغلب کتابخانه های جهان و ایران موجود است. ترجمه ی لاتینی آن به سال 1547 میلادی توسط آندرا آلپاگو (Andrea Alpago) سابق الذکر ترجمه و با ترجمه رساله «دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه بتدارک انواع خطاء التدبیر» یک جا تحت عنوان:
«Thactus ejusden ... de Syrupo acetoso»
در ونیز (ایتالیا) به چاپ رسیده است:
34- السموم و الاقرابادین - نام این رساله در فهرست ها آمده و معلوم نیست از آثار شیخ باشد.
35- سیاسه البدن و فضائل الشراب و منافعه و مضاره (کتاب ...) - که در بعضی فهرست ها تحت عنوان «خمریه» آمده است.
این تألیف به عربی و چنان که از اسم آن مستفاد، می گردد، در باب منافع و مضار شراب می باشد. نسخ چندی از آن در کتاب خانه های اسلامبول و ایضاً در تهران (کتابخانه ملک) موجود است.
36- شطرالغب (علاج الحمی) - رساله ای است به عربی در درمان تب های مرکب که منسوب به ابن سینا است.
37- شفاء الاسقام - چنانکه از اسم آن مستفاد می گردد، در درمان بیماری هاست. رساله به عربی و منسوب به ابن سیناست.
38- العشق (رساله فی ...) - این رساله چنان که از عنوان آن مستفاد می گردد در باب عشق می باشد. شیخ آن را به عربی و برای شاگرد خود ابوعبدالله الفقیه المعصومی نوشته است.
رساله مزبور در هفت فصل می باشد بدین شرح:
1) فی ذکر سریان قوه العشق فی کل واحد من الهویات؛ 2) فی ذکر وجود العشق فی الجواهر البسطه الغیر الحیه؛ 3) فی ذکر وجود العشق فی الموجودات ذوات القوه المغذیه من جهه قواها المغذیه؛ 4) فی ذکر وجود العشق فی الجواهر الحیوانیه من حیث لها القوه الحیوانیه؛ 5) فی ذکر عشق العشق الظرفاء و الفتیان للا وجه الحسان؛ 6) فی ذکر عشق النفوس الا لاهیه؛ 7) فی خاتمه الفصول.
رساله عشق به سال 1894 میلادی در لیدن (هلند) توسط ا. ف. و. مهرن(8) و ایضاً در قاهره به چاپ رسیده است.
این رساله توسط عمر بن سهلان ساوجی به فارسی شرح شده است.
ترجمه فارسی رساله عشق به سال 1318 شمسی توسط مرحوم ضیاءالدین دری و تلخیصی از آن به زبان فرانسوی به سال 1894 میلادی توسط مهرن سابق الذکر به عمل آمده است.
39- الفرق بین الحراره الغریزیه و الغربیه (رساله فی ...) - از عنوان رساله بالا چنین مستفاد می گردد که شیخ رساله را در باب فرق بین حرارت غریزی و غریبه تألیف کرده است.
این رساله به زبان تازی و نسخ متعدد آن در کتابخانه های جهان و ایران موجود است. انتساب آن به شیخ مسلم می باشد.
40- الفصد (رساله فی ...) - چنانکه از عنوان کتاب پیداست درباره خون گرفتن است. از این رساله در بعضی کتابخانه های اسلامبول موجود می باشد و از رسالات مسلم شیخ است.
41- فصول طبیه (فصول فی الطب)- این رساله در فصول طبی چندی و به عربی است، که شیخ آن را در باب قلب و عروق زننده و روح و چند موضوع دیگر به زبان تازی تألیف کرده و خلاصه آن در این رساله از فصول طبی و فن پزشکی و موضوع روح بحث شده است.
نسخ خطی چند در کتاب خانه های جهان و در تهران در کتاب خانه ملک موجود است.
42- فوائد الزنجبیل - این رساله به زبان عربی و در بعضی فهرست ها ضمن آثار شیخ ثبت گردیده و به وی نسبت داده اند، ولی به نظر مشکوک است.
43- فی تبیین ماهیه الحزن (کلام له ...) - تحت عنوان بالا در رساله سرگذشت تألیفی از شیخ به قلم ابوعبید آمده و احتمال دارد همان رساله «الحزن و اسبابه» باشد.
44- فی تعرض رساله الطبیب (مقاله ...) - نسخه ای از آن را در کتابخانه ملک دیده ام و به نظر مشکوک می باشد.
45- القانون (کتاب ... فی الطب) - کتاب قانون مهم ترین و مفصل ترین و مشهورترین آثار طبی و از امهات کتاب های طبی شرق و غرب است. این کتاب از روز تألیف تا قریب هفت قرن (اواسط قرن هفدهم) در اروپا و تاکنون در مشرق زمین مورد نظر طالبان پزشکی و از کتب درسی اغلب دارالعلم ها بوده است. برای آن که اهمیت قانون مختصراً برای خوانندگان این کتاب مشهود گردد، متذکر می گردیم که چاپ ها و ترجمه ها و حواشی و تعلیقات و شروح و تلخیصی که بر آن نوشته شده است بسیار زیاد و همین مطلب اهمیت و ارزش جهانی آن را می رساند.
آن طور که از رساله سرگذشت مستفاد می گردد، شیخ قسمت اول قانون را (کتاب اول) در جرجان (در حدود سال 403 هجری قمری) و قسمتی را در ری (در حدود سال 405 هجری قمری) و بقیه را در همدان (بین سال های 405 و 414 هجری قمری) تصنیف کرده و به گفته جوزجانی شیخ قانون را به شاگردانش تدریس می کرده است.
آن چه که محقق است پس از کتاب «حاوی» رازی و کتاب «ملکی» اهوازی قانون جامع ترین کتب طبی تا دوران شیخ می باشد، منتهی سبک نگارش و مطالب قانون با «حاوی» رازی و «ملکی» اهوازی متفاوت است، بدین معنی که حاوی دائره المعارف طبی جامعی است که رازی در آن جمیع عقاید و نظرات اطباء سلف چه یونانی و چه رومی و چه ایرانی را جمع آوری و آن گاه با نظرات و تجارب خود و آزمایش هائی که شخصاً در بیمارستان ها و مطب نموده آن را تدوین کرده است. از آن گذشته رازی در کتاب حاوی در مورد بیماری ها علاوه بر آن که درمان آن ها را از قول اطباء قبل از خود یک یک نگاشته، در آخر عقیده و نظر خود را مشروحاً بیان داشته است. از این رو عیناً حاوی رازی تا اواخر قرن چهارم هجری جامع ترین کتاب طبی در تمدن اسلامی می باشد.
به عقیده فرند(9) رازی زبان یونانی می دانسته و معلومات طبی و کیمیاوی خود را از کتب یونانی اخذ کرده است، چنان که ابن الندیم ضمن فهرست کتب رازی از دو کتاب به شرح زیر اسم می برد:
1) «کتاب فی استدراک ما بقی من کتب جالینوس مما لم یذکره حنین»؛ 2)«قصیده فی العظه الیونانیه».
اگر مطلب بالا مسلم باشد، آن وقت تألیف رازی که به اصل و منبع یونانی دست داشته، از قانون برتر می باشد.
اما در مورد کتاب «ملکی» تألیف اهوازی باید دانست، کتابی است بسیار منظم که موضوعات آن با اسلوب بسیار صحیحی طبقه بندی شده و اهوازی نظرات اطباء سلف را نیز در آن آورده و تجارب شخصی را نیز متذکر گردیده، با این تفاوت که اهوازی زماناً پس از رازی و چون به خدمت عضدالدوله دیلمی بوده توانسته است کتاب تألیفی خود را باب روز کند.
اما قانون از نظر سیاق عبارت و نگارش مطالب و جمع آوری جمیع اطلاعات طبی تا دوران شیخ بسیار ممتاز می باشد، مضافاً بدان که قانون از قلم یک فیلسوف طبیب به رشته تحریر در آمده است. از آن گذشته چون در قدیم (تا قریب هفتاد سال قبل در ایران) تحصیل پزشکی منضم با تحصیل فلسفه و حکمت بوده، بدین معنی که این دو رشته از علوم را توأماً تحصیل می کردند، بلکه تحصیل حکمت مقدم بر پزشکی بوده و جانب فلسفی شیخ بر رازی و اهوازی رجحان داشته، بدین مناسبت قانون در دوران شیخ شهرت یافته است. دیگر آن که شیخ در مقام صدارت بوده و کتاب را تدریس می کرده، که این دو امر عامل بزرگ شهرت قانون در جهان طبی اسلامی و نتیجتاً در دنیا شده است. در صورتی که معلوم نیست «حاوی» رازی و «ملکی» اهوازی در دوران حیات مؤلفانش تدریس می شده است.
با ذکر مطالب بالا و این که شیخ به مناسبت نبوغ کم نظیر و تسلط کامل در تدریس پزشکی و موقع خاص وی در دربار پادشاهان آل بویه و بیان نظرات و عقاید متقن و ابتکارات بزرگ در پزشکی توانسته است، مقام قانون را در دوران خود و پس از وفاتش در عالم بسیار رفیع گرداند و بدین ترتیب با آن که طلاب علوم طبی از کتاب های «حاوی» رازی و «ملکی» اهوازی استفاده می کردند، قانون آن ها را تحت الشعاع قرار داده است.
به طور خلاصه قانون کتاب جامع طبی است که به قلم یک فیلسوف فصیح و مسلط به فلسفه و نابغه ای کم نظیر می باشد نه فقط یک طبیب آزموده و مجرب. با تمام این احوال پس از آن که قانون در مشرق زمین شهرت یافت، در مغرب زمین نیز مشهور شد و اولین کتاب طبی است که در اروپا به لاتینی ترجمه و طبع گردیده و تا سال 1650 میلادی در دو دانشگاه لوون(10) (بلژیک) و منپلیه(11) (فرانسه) تدریس می گردید و بدین مناسبت ابن سینا در اروپا «رئیس و ملک الاطباء» لقب یافته است. یک نکته دیگر باید به مطالب بالا افزود که در قانون درمان ها و علاج های عجیب و غریب و شاهکارهائی دیده می شود که بسیار ارزنده می باشد. ما این مطلب را ضمن تجزیه و تحلیل و تشریح معلومات طبی شیخ متذکر خواهیم شد.
معهذا عده ای برقانون ایراد و خرده گیری کرده که در تعداد و انواع خواص اجسام زیاده روی کرده و بر عکس در مباحث تشخیص بیماریها پیچیده و مبهم است. از پزشکانی که کتاب قانون را در حکم کاغذ خالی می داند ابن زهر اندلسی(12) است، ولی الحق این مطلب مبالغه آمیز است. برخی از دانشمندان و متخصصان علی بن عباس را در پزشکی بر ابن سینا ترجیح می دهند(13).
پرفسور ادوارد برون در کتاب «طب عرب»(14) گوید: «قانون بر اثر آن که به شکل دائره المعارف است و بواسطه نظم و ترتیب منطقی و طرز بحث مجتهدانه اش اهمیت یافته و کتاب های رازی و علی بن عباس مجوسی را با آن همه فضیلت عقب زده است». گرچه این مطلب تماماً صحیح به نظر نمی رسد و چنان که قبلاً آمد علل شهرت قانون تحت عواملی بوده که در صفحات بالا مذکور افتاد. ابن رشد (15) با شهرت کم نظیرش در اروپا نتوانست کتاب کلیات خود را با قانون ابوعلی سینا برابر کند.
تقسیمات قانون - قانون مشتمل بر پنج کتاب است که هر کدام از آن ها به چندین فن و تعلیم و جمله و فصل تقسیم گردیده است.
کتاب اول - در کلیات پزشکی که مشتمل بر چند فن است:
فن اول مشتمل بر شش تعلیم است : در حد پزشکی و موضوعات آن، در ارکان (یک فصل) در مزاج ها (سه فصل)، در اخلاط (دو فصل)، در اعضاء (یک فصل و پنج جمله)، در ارواح و افعال و قوی (یک جمله و یک فصل).
فن دوم در بیان امراض و علل و اعراض کلی که مشتمل بر سه تعلیم است:
در امراض (هشت فصل)، در علل بیماری ها (دو جمله)، در اعراض (یازده فصل و دو جمله).
فن سوم در حفظ الصحه که مشتمل بر یک فصل و پنج تعلیم است: فصلی در سبب صحت و مرض و ضرورت مرگ، در تربیت (چهار فصل)، در تدبیر صحت و مزاج بالغان (هفت فصل)، در تدبیر صحت مزاج پیران (شش فصل)، در تدبیر بدن از نظر حالات مزاج (پنج فصل)، در انتقالات (یک فصل و یک جمله).
فن چهارم در بیان وجوه معالجات به حسب امراض (از نظر کلی) که سی و دو فصل است.
کتاب دوم در داروهای مفرد به ترتیب حروف تهجی (16) (در دو جمله) است.
جمله اول در قوانین طبیعی (در شش مقاله)، جمله دوم در داروهای مفرد می باشد. در این کتاب شیخ تقریباً تمام داروهای حیوانی و گیاهی و معدنی با خواص و موارد استعمال آن ها را آورده است و قسمت مربوط به گیاه های طبی مستعمله در بیماری های کبد آن بسیار ممتاز می باشد، که با پزشکی امروزی مطابقت تام دارد، و ما ضمن مبحث مربوط به اصول تداوی آن ها را متذکر خواهیم شد. در این کتاب ابن سینا قریب 800 دارو (ماده) که قسمتی از آن همان است، که دیسقوریدوس و جالینوس در کتاب های خود آورده و طرق استعمال آن ها را نیز بیان داشته اند، می باشد. تعداد زیادی از داروها را که در کتب قدما نبوده شیخ به شخصه آورده است.
کتاب سوم در امراض جزئی اندام های بدن آدمی از سر تا قدم و مشتمل بر بیست و دو فن می باشد که هر فن را مقاله یا مقالات متعددی است. در این کتاب شیخ بیماری های سر و مغز و اعصاب و چشم و ضمائم آن و گوش و بینی و دهان و زبان و حلق و لثه ها و سقف های دهان و لب ها و ریتین و سینه و پستان و مری و معده و کبد و کیسه صفرا و طحال و امعاء و مقعد و کلیه ها و مثانه و آلات دفع ادرار و اعضاء تناسلی مرد و زن و بیماری های دست و پا را شرح می دهد، که در حقیقت یک دوره کامل «علم الامراض»(17) می باشد. شیخ در این کتاب شاهکارهای کم نظیری دارد که ضمن بحث در باب مقام طبی و مباحث آتی متذکر خواهیم شد. با آن که شیخ در کتاب اول از تشریح وظائف الاعضاء بیان مطلب کرده، در این کتاب نیز قبل از ذکر امراض هر عضو جهاز از تشریح و وظائف الاعضاء آن ها بحث کرده است.
کتاب چهارم قانون در زینت (18) و بیماری هائی که مخصوص به یک عضو نیست بدین ترتیب: فن اول در تبها (19) (دو مقاله)، فن دوم در تقدمه المعرفه (20) و احکام بحران (دو مقاله)، فن سوم در اورام (21) و بثور (22) (سه مقاله)، فن چهارم در تفرق اتصال (23) غیر از شکستگی و جا انداختن (چهار مقاله)، فن پنجم در شکسته بندی (سه مقاله)، فن ششم مختصری در سموم (پنج مقاله)، فن هفتم مختصری در باب زینت (چهار مقاله).
کتاب پنجم در داروهای مرکب که قرابادین (24) است و مشتمل بر چند مقاله و دو جمله است: مقاله ای در احتیاج به داروهای مرکب، جمله اول در مرکبات مرتبه در قرابادین و مشتمل بر دوازده مثاله، جمله دوم در قرابادین در داروهای مجربه در هر یک از امراض به طور خلاصه کتاب پنجم در داروهای مرکب از قبیل حب ها و معجون ها و گردها و شربت ها و روغن ها و شیاف ها و قرص ها و تریاق ها(25) و مالیدنیها و لعوقها (26) و شراب ها و سایر ترکیبات داروئی و داروهای مرکب و مجرب مربوط به یک یک امراض است.
ابتدای قانون چنین است: «و بعد فقد التمس منی بعض خلص اخوانی و من یلزمنی اسعافه بما یسمح به وسعی ان اصنف فی الطب کتاباً مشتملاً علی قوانینه الکلیه و الجزئیه اشتمالاً یجمع الی الشرح الاختصار، والی ایفاء الاکثر حقه من البیان الایجاز، فاسعفته بذلک و رایت ان اتکلم: اولاً فی الامور العامه الکلیه فی کلا قسمی الطب اعنی القسم النظری و القسم العملی، ثم بعد ذلک اتلکم فی کلیات احکام قوی الادویه المفرده ثم فی جزئیاتها، ثم بعد یک فی الامراض الواقعه بعضو عضو...».
آخر کتاب : ... ذکر الاوزان و المکیال من کناش یوحنا بن سرافیون... ثلثه قراریط کل قیراط اربعه شعیرات الثلثا بولو تسعه قراریط القوابوس اوقیه و نصف القوابوسین ثلث اوراق ثمانیه او بولو اربعه و عشرین قیراط».
عده زیادی از اطباء و دانشمندان شروحی بر قانون و قسمت های مختلف آن نگاشته اند که از شروح و حواشی بر سایر کتب و آثار طبی تمدن اسلامی زیادتر است. این مطلب بسیار روشن می باشد، چرا که طبق گفته ی جوزجانی قانون توسط شیخ در دوران زندگیش تدریس می گردیده و همان طور که قبلاً آمد کتاب معتبر درسی طبی مکاتب شرق و غرب بوده است، بنابراین بدیهی است همه بدین امر اشتیاق فراوان داشتند. علاوه بر شروحی که اختصاصاً بر قانون نوشته شده و به صورت کتاب در آمده، عده ای از مدرسین قانون ضمن تدریس حوشی بر قانون تدریسی خود نگاشته اند، که در بسیاری از نسخ چاپی قانون دیده می شود.
شروح قانون و قسمت های مختلف آن - اکنون شروح عمده و معتبری که بر قانون نوشته شده است به ترتیب تاریخ فهرست وار متذکر می گردیم:
1) چنین به نظر می رسد اول دفعه ابوعبید عبدالواحد جوزجانی تفسیری بر مشکلات قانون نگاشته (طبق گفته صاحب تتمه صوان الحکمه)؛ 2) شرح علی بن رضوان (متوفی به سال 460 هجری قمری)؛ 3) فخرالدین رازی (قرن ششم)؛ 4) شرح علاءالدین ابوالحسن علی بن القاضی نفیس الدین ابی الحزم القرشی معروف به «ابن النفیس» (متوفی به سال 687هجری قمری). به نام «الموجز القانون» 5) شرح ابراهیم علی بن محمد السلمی القطب المصری (قرن هفتم)؛ 6) شرح ابی الفضائل محمد بن نامور الخونجی (الخنجی) (متوفی به سال 646 هجری قمری)؛ 7) شرح یعقوب بن اسحاق السامری (قرن هفتم)؛ 8) شرح محمود بن مسعود بن المصلح الشیرازی معروف به قطب الدین شیرازی (متوفی به سال 710 هجری قمری) به نام «التحفه السعدیه» - این شرح در میان اطباء قدیم معروف ترین و بهترین شروح قانون بوده که عموم طالبان علم پزشکی از آن استفاده می کردند؛ 9) شرح سدیدالدین الکازرونی (شرح کلیات قانون متوفی به سال 745 هجری قمری)؛ 10) شرح محمد بن عبدالله الاقسرائی (قرن هشتم)؛ 11) شرح محمد بن محمود الاملی (متوفی به سال 753 هجری قمری)؛ 12) شرح علی بن عبدالله مشهور به زین العرب المصری (متوفی به سال 770 هجری)؛ 13) حاشیه بر قانون توسط ضیاءالدین بن بهاء الدین الشجاعی؛ 14) شرح حکیم علی الجیلانی (قرن دهم)؛ 15) شرح بر حمیات (تبها) توسط اسحاق خان بن اسماعیل خان دهلوی (قرن دوازدهم) به نام «غایه الفهوم فی تدبیر المحموم» 160 هجری قمری) شرح کلیات قانون از مسیح الملک (حکیم شفائی خان بن حکیم عبدالشافی خان).
باز برای آن که مقام رفیع قانون ابن سینا در پزشکی اسلامی و جهانی مشهود گردد، اضافه می کنیم: که عده ای از اطباء و دانشمندان بر قانون حواشی و شروحی نوشته اند به مانند: 1) شرح نجم الدین ابوالعباس احمد ابن ابی الفضل الطبیب معروف به ابن العالمه (متوفی به سال 652 هجری قمری)؛ 2) شرح عبدالعزیزبن عبدالله الجیلی؛ 3) شرح امین الدوله الحکیم ابوالفرج یعقوب بن الطبیب الکرکی المسیحی معروف به ابن القف (متوفی به سال 685 هجری) مشهور به شرح ابن قف مسیحی؛ 4) بهترین ملخص قانون توسط ابن النفیس سابق الذکر چنانکه آمد به نام «الموجز القانون» می باشد که به سال 1828 میلادی در کلکته به چاپ رسیده است. قانون را ژرار دو کرمن و الپاگوس (27) به لاتینی ترجمه کرده و هر یک چندین بار طبع شده، به علاوه اجزاء آن نیز جداگانه به چاپ رسیده و همین ترجمه است که قانون را قریب شش قرن در اروپا ملاک تعالیم طبی قرار داده است.
تلخیص بر قانون - عده ای از اطباء و دانشمندان قانون را مختصر و تلخیص کرده اند بدین ترتیب: 1) محمود بن عمر الجغمینی (= چغمینی متوفی، به سال 745 هجری قمری) تحت عنوان «قانون چه» (القانونجی فی الطب)؛ 2) علی بن النفیس القرشی تحت عنوان «الموجز»؛ 3) محمد بن یوسف الایلاقی (متوفی به سال 460 هجری قمری) به نام «الفصول الایلاقیه»؛ 4) هبه اله بن جمیع الاسرائیلی (متوفی به سال 594هجری قمری) تحت عنوان «التشریح المکنون فی تنقیح القانون»؛ 5) ابوسعید بن السرور الاسرائیلی السامری العسقلانی به نام «خلاصه القانون»؛ 6)ابوعلی محمد بن یوسف بن شرف الدین به نام «مختصر القانون». (برای اطلاع بیشتر رجوع شود به «کشف الظنون» تألیف ملا کاتب چلبی حاجی خلیفه و «آثار و رسالات و مقالات شادروان سعید نفیسی» درباره ابن سینا و «مؤلفات ابن سینا» تألیف قنواتی و «بر کلمان» و «جشن نامه ابن سینا» تألیف دکتر ذبیح الله صفا و «فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا» تألیف دکتر یحیی مهدوی و «مؤلفات مصنفات ابن سینا» در دوره های مجله جهان پزشکی تألیف نگارنده).
نسخ خطی متعدد از قانون و یا اجزاء و کتاب های آن در کتاب خانه جهان و ایران و کتاب خانه های شخصی موجود است. این مطلب بسیار طبیعی است، چرا که کتابی که قریب شش قرن در اروپا و ده قرن در مشرق زمین کتاب درسی طلاب علم پزشکی بوده، قطعی است عشاق فراوان داشته که هر طالب چه شاگرد و چه مدرس مایل بوده که یک نسخه از آن داشته باشد. بدین جهت برخلاف حاوی و منصوری (و بسیاری از مؤلفات طبی رازی) و ملکی اهوازی نسخ خطی فراوان از قانون در کتاب خانه ها دیده می شود. ایضاً شروع و حواشی قانون در اغلب کتابخانه های عالم و کتابخانه های خصوصی موجود است.
علاوه بر آن که نسخ خطی قانون در کتاب خانه ها موجود است، عده ای از اطباء و دانشمندان شخصاً شروع و حواشی بر قانون و قسمت های مختلف آن نگاشته اند و این شروح و حواشی از دوران شیخ شروع گردیده و تا قرون اخیر امتداد داشته، چرا که قانون در زمان شیخ توسط خود او تدریس گردیده است. از آن گذشته مدرسین قانون هر یک به سهم خود ضمن تدریس به ذوق و سلیقه ی خود نکات و یادداشت هائی کرده اند. اکنون در بعضی از نسخ خطی و ایضاً قانون های چاپی در حاشیه آن ها یادداشت هایی دیده می شود، که حاکی از آن است که کتاب تدریس گردیده و مدرس در حاشیه ی آن مطالبی نوشته است.
چنان که آمد نسخ خطی فراوان در کتابخانه های جهان و شخصی موجود می باشد. در کتاب خانه ملی ملک نیز چند نسخه خطی قانون موجود است، که قدیمی ترین آن به شماره 4500 ثبت و تاریخ کتابت آن به سال 591 هجری (یکصد و شصت و چهار سال پس از مرگ ابن سینا) است. ایضاً نسخه دیگر قانون به شماره 4562 می باشد که تاریخ کتابت آن 680 هجری است. کاتب شمس الدین محمد مرقندیانی است. این نسخه در 443 برگ 35 سطری به خط نسخ می باشد که ورق اول آن نونویس است. در آخر صفحه مهر صدرالاطباء و یادداشت وی با خط نسخ می باشد. در صفحه اول کتاب در گوشه پائین رقم رفته است: «من مستملکات الاحقر غلامعلی سنه 1302 با مهر صدرالاطبا». ذیل این نوشته حاج حسین آقا ملک یادداشت کرده است: «گمان می رود بلکه ظن به یقین است که این کتاب اولین کتابی است که با نسخه اصل که به قلم بوعلی سینا نوشته شده باقی و در دسترس است - نه دیده شده و نه شنیده - حرره الحسین - ملک التجار به تاریخ 1318/2/9 شمسی». مرحوم دکتر محمد شهراد شاگرد مرحوم صدرالاطباء به بنده (نگارنده) گفتند، که این نسخه قانون چاپ سنگی تهران که توسط مرحوم صدرالاطباء به چاپ رسیده و تصحیحات لازمه را در نسخه چاپی کرده، شیخ بهائی نسخه اصلی را سجل کرده است، که این قانون اندکی پس از مرگ شیخ نوشته شده است. به طور خلاصه در کتاب خانه ملی ملک مجموعاً دوزاده نسخه خطی قانون وجود دارد که دو عدد آن ها کامل (یعنی هر پنج کتاب را دارا است) و ده عدد دیگر قسمت هائی از قانون می باشد.
ترجمه قانون به زبان لاتینی توسط ژرار دوس کرمونسیس(28) (ژرار دو کرمن) به عمل آمده است، که این ترجمه چنانکه آمد اساس چاپ های لاتین قانون می باشد. ایضاً قانون به زبان عبری توسط یوسف لورکی(29) ترجمه و در ناپل به سال 1491 میلادی به چاپ رسیده است.
ترجمه فارسی کلیات قانون توسط ملافتح الله بن فخر الدین شیرازی به سال 1306 در لکهنو چاپ شده است.
قسمت های مختلف قانون نیز به زبان های مختلف ترجمه و تشریح گردیده است.
ترجمه روسی قانون به سال 1960 در شهر تاشکند و ترجمه انگلیسی کلیات قانون توسط دکتر مظهرشاه در 499 صفحه قطع وزیری به سال 1966 میلادی در کراچی (پاکستان) به چاپ رسیده است.
چاپ های قانون - قانون مکرر به چاپ رسیده است. اول دفعه در شهر رم کتاب قانون با کتاب نجات ابن سینا در دو مجلد به سال 1593 به چاپ رسیده که در دو قسمت است: قسمت اول شامل کتاب اول تا سوم و قسمت دوم شامل کتاب های چهارم و پنجم است. پس از آن چاپ های دیگر به ترتیب در سال 1290 هجری در قاهره و سال 1294 هجری در بولاق و سال 1296 در تهران و در سال 1307 و 1324 هجری در لکنهو و سال 1905 میلادی با شرح فارسی آن در لاهور و کتاب چهارم با شرح فارسی در سال های 1274 و 1296 و 1298 در لکنهو به چاپ رسیده است.
طبع تهران به قطع رحلی بزرگ و چاپ سنگی به همت مرحوم سید رضی خان طباطبائی سمنانی حکیم باشی کل نظام با مقابله و تصحیح مرحوم غلامعلی شاملوصدرالاطبا خراسانی و به خط میرزا محمد علی طبیب نظام و محمد حسین گلپایگانی در هفتصد و هشتاد و سه صفحه چاپ شده است و به نظر می رسد یکی از چاپ های خوب (تقریباً غلط) قانون باشد.
ترجمه لاتین قانون قریب سی مرتبه در اروپا چاپ شده، که اساس این چاپ ها ترجمه ژراردو کرمن (30) است.
46- القصیده العینیه - این قصیده در جهان قریب ده مرتبه به چاپ رسیده و بیش از بیست شرح بر آن نگاشته شده و ترجمه آن به فارسی توسط حاج ملاهادی سبزواری در اسرارالحکم و ایضاً در جشن نامه ابن سینا و به فرانسه توسط بارن کارادوو(31) در جلد چهارم (روزنامه آسیائی) و به انگلیسی توسط آربری (32) به سال 1952 و به ترکی توسط حریمی به عمل آمده است.
47- قوانین و معالجات طبیه - عنوان بالا در بعضی از فهرست ها ضمن آثار شیخ آمده و به نظر می رسد مشکوک باشد.
48- القوی الطبیعیه (مقاله فی ...) - این مقاله به زبان عربی است که شیخ آن را برای ابوسعید یمامی نوشته چنان که در رساله سرگذشت آمده است.
49- القولنج (کتاب ...) - این کتاب به زبان عربی و چنان که از اسم کتاب مستفاد می گردد در باب قولنج (33) است. نسخ خطی چند از آن در کتاب خانه های جهان و ایران وجود دارد و از آثار مسلم شیخ است. این کتاب در سه مقاله است بدین شرح: فی تشریح الامعاء و منافع ها؛ فی تعریف ماهیه القولنج و اقسامه و اسباب ها و علامات کل قسم منها؛ فی تدبیر اصحاب القولنج و علاجهم و حفظهم.
50- القوی الاربعه - این رساله به زبان عربی است که ضمن آثار شیخ در بعضی فهرست ها ثبت گردیده.
51- القوی الانسانیه و ادراکاتها - این رساله به زبان عربی است و آن را منسوب به شیخ دانسته اند؟ که در تسع رسائل به چاپ رسیده است.
52- قوی الجسمانیه (رساله فی ...) - این رساله به زبان عربی و در فهرست کتب اهدائی مرحوم سید محمد مشکوه به دانشگاه آمده و انتساب آن به شیخ مشکوک می باشد.
53- ماهیه المحزن و الکدر - احتمال دارد این کتاب (یا رساله) که در فهرست ها آمده است همان رساله «الحزن و اسبابه» باشد.
54- مایدفع ضررالاغذیه (رساله فی...) - این کتاب (یا رساله) نیز در فهرست آثار شیخ آمده و احتمال قوی دارد که همان کتاب «دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه بتدارک انواع خطاءالتدبیر» باشد.
55- مایدفع ضرر الاغذیه (فی...) - این رساله به عربی و احتمال دارد رساله «دفع المضارالکلیه» باشد و از آثار مشکوک شیخ است.
56- مسائل حنین (تعالیق مسائل حنین، تعالیق علی مسائل حنین، شرح مسائل حنین بن اسحق)- این رساله به زبان عربی و شرح تعلیقه و جواب شیخ بر بعضی مسائل طبی حنین بن اسحق عبادی است.
نسخ چندی از آن در کتاب خانه های دنیا وجود دارد.
57- مسائل عده طبیه - این رساله از آثار مشکوک شیخ می باشد.
58- المسائل المعدود فی الطب - این رساله به عربی است و در بعضی کتاب خانه ها موجود است و احتمال دارد با رساله مسائل عده طبیه یکی باشد و از آثار مشکوک شیخ است.
59- منافع الاعضاء - این رساله به عربی و چنان که از عنوان آن مستفاد می گردد، در فیزیولوژی و در بعضی کتابخانه ها نسخی از آن موجود است. صحت انتساب آن به شیخ مسلم نیست. احتمال دارد قسمتی از یکی از آثار شیخ باشد.
60- مقادیر الشربات فی الادویه المفرده (و مضارها) - این کتاب به زبان عربی و در باب مقادیر و میزان خوراک ادویه مفرد است. نسخه ای از آن در کتابخانه برلین موجود است. رساله بالا از آثار مسلم شیخ است.
61- الموت و الحیاه - نام این رساله در بعضی از فهرست ها آمده و به نظر می رسد منسوب به شیخ باشد.
62- النبض (مقاله فی ...، علم النبض، رگ شناسی، نبضیه، دانش رگ) - این رساله به زبان پارسی و چنانکه از اسم آن مستفاد می گردد درباره نبض و شناسائی رگ است. رساله ای است مختصر که از نظر ارج و مقام طبی بسیار ارزنده و از آثار مسلم شیخ است. نسخ خطی متعدد از آن در کتابخانه های دنیا و ایران موجود است. به علاوه به سال 1317 (به یادگار جشن گشایش دبیرستان پهلوی سابق بروجرد) و به سال 1330 (یادگار جشن هزار ابوعلی سینا) ضمن انتشارات انجمن آثار ملی (شماره 11) با مقدمه و حواشی و تصحیح مرحوم سید محمد مشکوه در تهران به چاپ رسیده است.
ابتدای کتاب: سپاس مرآفریدگار را. - و ستایش مرو را و درود بر پیغامبر گزیده و اهل بیت - و یاران او. فرمان (خداوند ملک عادل سید منصور مظفر) عضدالدین علاء الدوله و قاهرالامه - و تاج المله ابوجعفر حسام امیرالمومنین کرم الله مثواه - بمن آمد که اندرباب دانش رگ کتابی کن جامع، که همه اصل ها اندر وی بود به تفصیل. پس فرمان را پیش گرفتم به اندازه طاقت - و دانش خویش و این کتاب را به زبان پارسی چنان که فرمان بود و بر توفیق ایزد معونت کردم و از وی یاری خواستم. امیدوارم که به دولت چنین (خداوند) توفیق یاری یابم.
آخر کتاب : «... و خشم - نبض را عظیم - و بلند و سریع و متواتر گرداند و غم نبض را صغیر و ضعیف و متفاوت و بطی گرداند. و هر چه به مفاجا رسد نبض را سریع و لرزان کند. اکنون این اصل ها کلی است اندر علم نبض که حکیمان گفته اند و اما نبض (بیماران) و بیماری ها شاید گفتن به تفصیل. انشاءالله تعالی». این کتاب مشتمل بر نه فصل است: فصل اول: اندر (همه) اصل هائی که باول بباید دانست و ...؛ فصل دوم: در بیان تحلیل بدن و سبب حیوه برخی حیوانات در حالی که مدتی تغذیه کنند و...؛ فصل سوم. در بیان اینکه دل به منزله شریان همه ی تن است و شریان هر عضو به منزله دل آن عضو است و...؛ فصل چهارم: در بیان اینکه همواره بین حرکت انقباض و انبساط سکونی فاصله است؛ فصل پنجم: گفتار در اندازه حرکت و تعریف نبض و اقسامی که از آن پدید آید و...؛ فصل ششم: بحث در استواء و اختلاف و بحث در باب نظام و عدم نظام و جنبش و وزن و زمان حرکت...؛ فصل هفتم: گفتار در نبض مستوی و مختلف و ...؛ فصل هشتم: اقسام نبض مرکب که نام های مخصوص دارد و...؛ فصل نهم در سبب های نبض...
در این رساله تعداد زیادی اصطلاحات پزشکی دیده می شود که شیخ معادل های پارسی آن را آورده و ما ضمن مبحث مربوط به واژه های پزشکی آن ها را قبلاً متذکر گردیدیم.
رساله بالا یکی از مهم ترین مؤلفات شیخ است. امیدواریم در مبحث مربوط به مقام طبی شیخ از اقسام نبض که در این رساله ذکر کرده است، متذکر گردیم.
63- الهندیا (رساله فی ...) - این رساله به زبان عربی و در باب و در باب کاسنی و موارد استعمال آن و از آثار مسلم شیخ می باشد که از ابتدا تا انتها در باب خواص آب کاسنی و موارد و زمان استعمال و سایر مختصات مربوط بدان بحث کرده است. نسخ خطی متعدد از آن در کتابخانه های جهان و ایران موجود و در استانبول توسط آقای دکتر سهیل انور به چاپ رسیده است.
رسالات طبی مذکور در صحائف بالا که تعدادی از آن ها مسلماً از شیخ و تعدادی منسوب (یا مشکوک) به وی می باشد، باضافه تعداد زیادی آثار و رسالات طبی دیگر که در فهرست ها و تراجم احوال به شیخ نسبت داده اند و عموماً یا قسمتی از آثار شیخ است، یا آن که افرادی رسالات را تألیف کرده و به نام شیخ انتشار داده اند، که تا آن جا که مقدور بود در این مبحث آمد.

پی نوشت ها :

1. Jean Hervagius.
2. Andrea Alpagus Bellunensis.
3. Apud Juntas.
4. Nimes.
5. Antonius Deusingius.
6. Henri Jahier.
7. Lycee Franco - Musulman.
8.(. Mehren (A. F. V.
9. Freind - کتاب متفکران اسلام تألیف لوئی فیگیه L. Figuier صفحه 48.
10. Louvain.
11. Montpellier.
12. Avenzoar.
13. دائره المعارف بریتانیا جلد سوم.
14. Arabian Medicine.
15. Averroes.
16. مقصود از داروهای مفرد که ترجمه آن به زبان فرانسوی (Matieres medicales) است و در اصطلاح قدما جمیع مواد آلی و غیر آلی موجود در طبیعت بوده است.
17. Pathologie.
18. مقصود از زینت در اصطلاح قدما برطرف کردن لک صورت و رنگ مو و ناخن و بلند کردن گیسو و امثال آن ها بوده که می توان در اصطلاح امروزی در زبان فرانسوی به Cosmetique تعبیر کرد.
19. حمیات = Les Fievres
20. Pronostic.
21. Les Inflammations.
22. Les Eruption Cutanees.
23. مقصود از تفرق اتصال در پزشکی باز شدن نسوج است.
24. اقربادین = اقراباذین - مجموعه دستورهای تهیه ادویه طبی یا علم به ماهیت ادویه مفرد و مرکب است.
25. Antidote .
26. Loock.
27. Alpagus.
28. Gerardus Cremonensis.
29. Joseph Lorki.
30. Geraard de Cremone.
31. Baron Carra de Vaux.
32. Arberry.
33. Colique.

منبع :نجم آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم 1375.